گرگان: مرکز شهرستان گرگان و استان گلستان در جانب شرقی شمال کشور ایران است.
گرگان کنونی
تا سال ۱۳۱۶ «اِستَرآباد»(Estarabad)یا «اَستراباد»(Astrabad) نام داشت. گرگان
قدیمی که به عربی جرجان خوانده می‌شد شهری
آباد و مهم بود که در نزدیکی گنبد کاووس قرار داشته است. استرآباد
استرآباد، نام
شهریست تاریخی که در منطقه‌ای که اینک شهر گرگان قرار دارد واقع بوده‌است.
از این
شهر امروزه تنها تپه‌ای تاریخی درون شهر گرگان، به نام قلعه خندان که
احتمالاً ارگ
استرآباد در حدود ۳۰۰۰ سال پیش بوده باقی مانده و باقی قسمت‌های شهر در اثر
سیلابهای مکرر و توسعهٔ گرگان در طول تاریخ به کلی از میان رفته‌است.
تصویری که
یکی از سیاحتگران از این منطقه در حدود سالهای ۳۳۵ به دست می‌دهد، گویای آن
است که
استرآباد و گرگان دو شهر کاملاً مجزا بوده‌اند. مولف کتاب تاریخ طبرستان
می‌گوید:
مساحت گرگان (جرجان) چهار فرسخ و موطن مرزبانان طبرستان بوددر این کتاب
همچنین
آمده‌است که بنای استرآباد را گرگین‌میلاد (بنا) نموده به این معنی که
گرگین در
سفری به همراهی بیژن به ارمنیه(ارمنستان) برای کشتن گرازها رفت و از بیژن
شجاعتهای
فوق‌العاده دید و بر او رشک برده، او را بعذر و مکر در بند مهر منیژه دختر
افراسیاب و بالمال به چنگ افراسیاب سلطان توران انداخت، و بیژن بعد با
زحمات پیران
از قتل جسته در چاه گاه زنجیر و محبوس شد. گرگین‌میلاد به ایران مراجعت
نمود و
دروغی چند در فقدان بیژن به هم بیاراست، ولی مطلب معلوم شد. گودرزیان
خواستند او
را به قصاص بیژن بکشند و کیخسرو نگذاشت و گرگین را محبوس ساخت و پس از چندی
به
شفاعت رستم مستخلص شد و بعد از کوششهایی چند سراغی از بیژن در ترکستان و
حبسش
فهمیده شد. رستم به لباس تاجران به سفر توران رفت، بیژن را خلاص نموده با
منیژه به
ایران آورد ولی گرگین همواره از گیو و گودرز بجهت مکر خایف (در هراس) بود. در زمان قاجار
ایران به ۴ ایالت و ۱۲ ولایت تقسیم شده بود و
منطقه یا سرزمین استرآباد یکی از آن ولایات بود که به ۸ یا ۷٫۵ بلوک به
نام‌های
انزان، سدن رستاق، استراّباد، شاهکوین و ساور، دهات ملک، کتول، فندرسک و
رامیان، و
کوهسار تقسیم شده بود. هر یک از این بلوک‌ها را یک نایب‌الحکومه زیر نظر
حکمران
استرآباد اداره می‌کرد. استرآباد در این زمان پایگاه طایفه قاجار نیز بود و
دارای
اهمیت مذهبی شد و دارالمؤمنین لقب گرفت. در اوایل سدهٔ بیستم گرگان دارای
شمار
زیادی مسجد، آرامگاه مذهبی و مدرسه دینی بود. اهمیت استرآباد از لحاظ
مرکزیت سیاسی
و دینی باعث شد تا پیش از آغاز سدهٔ بیستم زبان گرگانی در آن به‌طور کل
منقرض شده
و جای خود را به فارسی بدهد. تاریخ‌نویس نامدار، مقدسی، می‌گوید که
استرآباد
شهری است که بیشتر مردمان آن ابریشم‌باف‌اند و در این کار چیره‌دست هستند.
دژ آن
ویران و خندقش پر شده و جامع آن در بازار است. استخری از آن نام برده و
مولف
حدودالعالم می‌گوید که مردمان این شهر دارای دو زبان هستند. حمدالله مستوفی
آن را
شهری دانسته که هوایش معتدل و محصولاتش را غلات و انگور و ابریشم می‌داند.
آقا
محمدخان قاجار در این شهر زاده شد. حتی خانه تولد وی واولین مکان حکومتی
ودولتی وی
(کاخ آقا محمد خان در اختیار سپاه پاسداران گرگان است موجود است. دیوار
باروی شهر را نادرشاه افشار ویران کرد و آقا محمد خان بعداً آن را بازسازی
نمود.
در دوران میرزا تقی خان امیرکبیر، شهر بازسازی شد. ویرانه‌های شهر
اصلی گرگان در نزدیکی گنبد کاووس امروزی قرار
دارد. در زمان رضا شاه پهلوی نام کهن گرگان را برای شهر استرآباد برگزیدند. در
۱۷ فروردین ۱۳۲۳ شهر گرگان دچار زمین‌لرزه سختی شد و بیشتر بناهای آن شکست
برداشت.
از بناهای شهر قدیم گرگان بنای امامزاده نور واقع در کوی بازار نعلبندان و
بنای
مسجد گلشن در کوی درب نو و چند تکیه در نقاط مختلف شهر است. باور اغلب
پژوهشگران
بر این است که واژه استرآباد از دو لفظ «استر» و «آباد» تشکیل شده و استر
در
زبانهای ایرانی به معنای ستاره و آباد (به معنای) «عمارت» است. در زمان
زردشت که ایرانیان
ستاره‌ها را مظهر نور مقدس می‌دانسته‌اند، این شهر را بنا کرده به این نام،
نامیدند.. همچنین نام این شهر را برگرفته از نام استر همسر یهودی خشایارشا
می‌دانند.
خواجه ابوالحسن بیهقی در تاریخ خود از این شهر به لفظ استارباد(estarbad) یاد کرده است
چنانکه نام کتاب معروف دکتر منوچهر ستوده یعنی
«از آستارا تا استارباد» برگرفته از همین نوشتار بیهقی است. در زبان پهلوی
منطقهٔ گرگان را وُرکان یا یا وِهرکانه و در
زبان یونانی هیرکانیا (Hyrcania) و
در زبان عربی جُرجان می‌گفتند. گرگان از مهم‌ترین منطقه‌ها در زمینه
پژوهش‌ها و
کاوش‌های باستان‌شناسی است. در کتاب مقدس وندیداد اوستا گرگان به عنوان
نهمین
سرزمین مقدس که اهورامزدا آفریده، ذکر شده است. آثار بدست آمده از
تورنگ‌تپه (۱۹ کیلومتری شرق گرگان فعلی) و
شاه تپه (۱۶ کیلومتری غرب گرگان فعلی) نشان از حضور و توقف انسان در حدود
۵۰۰۰ سال
قبل و در دوره نوسنگی دارد. نخستین
کاوش‌ها در حدود سال ۱۸۴۱ (میلادی) در زیر تپه‌ای مصنوعی در نزدیک شهر
گرگان انجام
شد که خزانه معروف استراباد در آن کشف گردید. کارشناسان برخی از اشیای
موجود در آن
خزانه را که شباهت بسیار با کشفیات تپه حصار دامغان داشته متعلق به هزاره
سوم پیش
از میلاد و (نزدیک به ۵ هزار سال پیش) دانسته‌اند. در پایان سده ۱۹ در
محلی به نام خرگوش‌تپه در نزدیکی گرگان
امروز (در قسمت شمال شهر) نیز پژوهش‌هایی انجام شد، و در سال ۱۹۳۱ یک گروه
آمریکایی از دانشگاه پنسیلوانیا به روستای معروف تورنگ‌تپه در ۲۰ کیلومتری
شرق
گرگان رفته و به کاوش و بررسی پرداختند و آثاری ارزشمند از تمدن کهن در این
منطقه
یافتند. ۲ سال پس از این در سال ۱۹۳۳، یک گروه باستان‌شناسی سوئدی به منطقه
گرگان
آمدند و پس از مطالعه حوزه رودخانه قره‌سو یا سیاه آب در شمال گرگان اعلام
کردند
بیش از ۳۰۰ تپه تاریخی در این منطقه وجود دارد که یکی از آن‌ها شاه‌تپه
بزرگ یا
اسلام‌تپه است که در ۱۵ کیلومتری شمال غربی گرگان قرار دارد. در دوره ساسانیان
دیوار تدافعی بزرگی در این منطقه به نام
دیوار بزرگ گرگان ساخته شد که توسط باستان شناسان انگلیسی به مار سرخ شهرت
یافته
است.این دیوار بزرگ در سده ۵ میلادی تکمیل شد و بیانگر صنعت پیشرفته تدافعی
آن
دوران است. مردم جمعیت این شهر
بنابر سرشماری 1390، تقریبا 329،536 نفر بوده
است اکثریت جمعیت شهر گرگان مردم فارسی‌زبان هستند. گرگانیها،سادات
استرآبادی،مازنی ها،آذری ها ،شماری از ترکمنها،گروه کوچکی از مهاجرین قزاق و
مهاجرانی ازدیگر استانهای کشور همچون سمنان،خراسان و سیستان و بلوچستان از
مردمان
ساکن این شهر هستند. شماری از ترکمنها
در دهه‌های اخبر به شهر گرگان مهاجرت کرده‌اند.
که جمعیت ترکمنها در شهرستان گرگان (شهر گرگان و بخش‌های مختلف پیرامون)
در سال
۱۳۸۳ برابر با ۲۵۱۹ نفر بوده‌است. شمار کمی از
قزاق‌ها در فاصله سالهای ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۱ از روسیه
به ایران مهاجرت کرده و در شهرهای گنبد، بندرترکمن و گرگان مستقر شدند.
بعضی از
قزاق‌های استان گلستان هنگام تشکیل کشور قزاقستان، در دههٔ ۱۳۷۰ به آن کشور
بازگشته‌اند. گویش گرگان طی دوره‌های
تاریخی بیشتر به عنوان شهرستانی در ایالت
پارت به‌شمار می‌آمد و گاه بخشی از تبرستان شمرده می‌شد. مرکز شهر گرگان
کهن (در
نزدیکی گنبد کاووس امروزی) در زمان حملهٔ مغول ویران شد و مرکز منطقهٔ
گرگان به شهر
استرآباد منتقل شد. زبان مردم منطقهٔ گرگان در سده‌های گذشته گویشی از
ریشهٔ زبان
پارتی بود. نمونه‌هایی از گویش قدیم گرگانی در نوشتارهای فرقهٔ حروفیه
به‌جا مانده
است. در سدهٔ دهم میلادی که منطقه گرگان از مراکز بازرگانی و فرهنگی منطقه
شد نفوذ
زبان فارسی به‌ویژه از سوی خراسان در گرگان افزایش یافت و در همین سده در
شهر
گرگان (نزدیک گنبد گاووس امروزی) زبان فارسی جای زبان گرگانی را گرفت.
استرآباد
زبان گرگانی را حفظ کرد تا این‌که در دورهٔ بین سده‌های ۱۵ تا پیش از آغاز
سدهٔ ۱۹
میلادی این زبان به‌طور کل منقرض شد و جای خود را در استرآباد و پیرامون
نیز به
فارسی و در بخشی از گنبد کاووس و ترکمن‌صحرا به ترکمنی داد. فرهنگ با ورود اسلام و در
سده‌های آغازین آن، ایالت طبرستان جایگاه
ارزشمندی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشت. شهرهای جرجان و استراباد از
این
ایالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود. عنصرالمعالی کیکاوس
(از واپسین امیران آل زیار و نگارنده کتاب
قابوسنامه) و عبدالقاهر جرجانی (صاحب تألیفات در صرف و نحو و معانی و بیان
عربی)
در تحول ادبیات فارسی و عربی نقش مهمی داشتند. قابوسنامه را مجموعه تمدن
اسلام پیش
از مغول نام نهاده‌اند. در دانش پزشکی نیز
این منطقه سهم عمده‌ای در جهان اسلام داشته
است. ابوسهل مسیحی و سیداسماعیل (حکیم) جرجانی (نویسنده دایره‌المعارف
ذخیره
خوارزمشاهی) از این سرزمین بوده‌اند. میرداماد و میرفندرسکی نیز از این
منطقه
برخاسته‌اند. نخستین
چاپخانه سربی در گرگان در ۱۳۰۷ تأسیس شد. هم‌اکنون هفته‌نامه‌های گلشن مهر،
گلستان
نو، همزیستی، سلیم و حریف؛ دوهفته‌نامه صحرا و فصلنامه‌های مختومقلی فراغی
و
یاپراق در گرگان منتشر می‌شوند. نخستین کتابخانه‌های این منطقه متعلق به
سده ۱۱
قمری است. کتابخانه استرآباد در دوره صفوی (سده ۱۱) «کتابخانه حسین
اردبیلی‌نژاد
استرآبادی» نام داشته‌است. در دوره قاجار هم در برخی مدارس و خانه‌های برخی
از
فضلا و ادیبان کتابخانه‌هایی وجود داشته‌است. نخستین کتابخانه عمومی شهر
گرگان در
۱۳۳۹ و با هزینه شهرداری شکل گرفت و در عمل از ۱۳۴۵-۱۳۴۶ با ۹۵۲ جلد کتاب
کار خود
را آغاز کرد. این کتابخانه در ۱۳۵۸ به ساختمان کنونی آن در پارک شهر گرگان
منتقل و
کتابخانه عمومی شماره یک گرگان نامیده شد. جغرافیا گرگان
از شهرهای شمالی ایران است، آب و هوای معتدل دارد، هرچند
تابستانهای آن نسبتاً گرم و شرجی است. اقلیم منطقه بسیار گوناگون و متنوع
است و
کوه، جنگل و چمنزار، جلگه و دشت، بیابان و شوره‌زار، دریا و خلیج، رودخانه و
تالاب
و زمین کشاورزی را شامل می‌شود. شهر گرگان و منطقه پیرامونش که از نیمه سال
۱۳۷۶
شمسی \پس از شصت سال تلاش به صورت رسمی به استان گلستان موسوم شده از یکم
دی ماه
۱۳۱۱ شمسی به دستور رضا شاه پهلوی تاکنون به نام گرگان و دشت شهرت داشته
است. مناطق شهری گرگان
دارای دو منطقه شهرداری می باشد.شهرداری مرکزی در مرکز
شهر گرگان ، شهرداری منطقه بک درخیابان شهید مصطفی خمینی(کوی علی محمدی) و
شهرداری منطقه دو در بلوار قدس (خیابان چاله باغ ) واقع شده اند. نام معابر نام
معابر شهر گرگان طی سالهای اخیر تغییر و تحولاتی به خود
دیده است، ولی چند سالی است که با همت شورای اسلامی شهر گرگان برخی از
نام‌های
قدیمی و تاریخی احیاء و برخی از نام‌های جدید جایگزین نام قبلی معابر
شده‌اند: تغییرات
برخی از نام‌های قدیم و جدید خیابان‌ها و میدان‌های
اصلی گرگان: فلکه
شهرداری / میدان وحدت / فلکه شهرداری فلکه
کریمی / هفتم تیر / فلکه کریمی فلکه
سرخواجه/ میدان ۱۵ خرداد / فلکه سرخواجه خیابان
سرخواجه / خیابان دکتر شریعتی / خیابان سرخواجه خیابان
ژاندارمری / خیابان جمهوری اسلامی فلکه
مازندران / میدان شهید هزارجریبی خیابان
شاهرود/ بلوار جرجان، خیابان شهید دکتر بهشتی خیابان
شالیکوبی / خیابان ولی‌عصر (عج( میدان
کاخ / میدان ولی‌عصر (عج( خیابان
پهلوی‌دژ / خیابان شهداء خیابان
پهلوی / خیابان امام خمینی(ره( خیابان
مولن روژ / خیابان پنج آذر میدان
گاز (ترمینال) / میدان شهید قندهاری خیابان
فرح /خیابان مجاهدین / خیابان شهید رجایی همچنین
نام برخی از اماکن گردشگری و معابر فرعی شهر نیز طی سالهای
اخیر دوباره احیاء شده‌اند: تپه سوگله(منطقه گردشگری هزارپیچ)، تپه تاریخی
قلعه
خندان، آلوچه باغ، شیرکش، بادگیر، شازده قاسم، باغ پلنگ و ...